Έχω ξαναγράψει για τα δύο αυτά είδη μνήμης σε ένα παλαιότερο άρθρο μου για τη μακρόχρονη (μακρά) μνήμη εδώ. Επανέρχομαι για να τονίσω μια σημαντική διαφορά των δύο αυτών ειδών μνήμης (επεισοδιακή και σημασιολογική) που είναι απαραίτητη για να κατανοήσουμε καλύτερα τη μάθηση στο εκπαιδευτικό πλαίσιο.
Tι είναι η επεισοδιακή και τι η σημασιολογική μνήμη;
Η επεισοδιακή μνήμη περιλαμβάνει μνήμες των γεγονότων που ζήσαμε. Για παράδειγμα, όταν προσπαθούμε να θυμηθούμε τι φαγητό είχαμε χθες, ανακαλούμε πληροφορίες από την επεισοδιακή μας μνήμη. Αντίθετα, η σημασιολογική μνήμη αναφέρεται στη γνώση μας για τον κόσμο και συνήθως αυτή η γνώση δεν περιλαμβάνει το επεισόδιο της μάθησης αλλά μόνο το προϊόν της μάθησης. Για παράδειγμα, ενώ πιθανά θυμόμαστε μετά από πολλά χρόνια που έχουμε τελειώσει το σχολείο ότι το μόριο του νερού αποτελείται από δύο άτομα υδρογόνου και ένα οξυγόνου (σημασιολογική γνώση), έχουμε ξεχάσει τα λόγια του καθηγητή που μας δίδαξε τη γνώση αυτή ή τις ασκήσεις που κάναμε στο μάθημα της Χημείας για να εμπεδώσουμε αυτή την πληροφορία. Με παρόμοιο τρόπο έχουμε ξεχάσει πώς ακριβώς μάθαμε μέσα από το μάθημα της Γεωγραφίας ότι η πρωτεύουσα της Γαλλίας είναι το Παρίσι. Με άλλα λόγια, ενώ η επεισοδιακή μνήμη είναι συνυφασμένη με τον τόπο και το χρόνο που συνέβη η μάθηση, η σημασιολογική μνήμη αναφέρεται σε γενικές γνώσεις που «απλά τις γνωρίζεις» (Lieberman, 2012).
Αποτελούν δύο ξεχωριστά κυκλώματα μνήμης;
Είναι λογικό ότι οι γνώσεις που έχουμε συσσωρεύσει στη σημασιολογική μας μνήμη έχουν ξεκινήσει από εμπειρίες που βιώνουμε στην καθημερινότητά μας, δηλαδή από κάποιο επεισόδιο μάθησης που εμπλέκει το χώρο και το χρόνο. Όμως, είναι πολύ πιθανό με κάθε εμπειρία να ενεργοποιούνται δύο κυκλώματα μνήμης που συνδέουν το προϊόν μάθησης είτε με τον τόπο και το χρόνο (επεισοδιακή μνήμη), είτε με προηγούμενες σημασιολογικές γνώσεις που έχουμε συσσωρεύσει, είτε να συμβαίνουν ταυτόχρονα και τα δύο. Παρόλο που αρχικά υπήρχαν ισχυρές ενδείξεις αποσύνδεσης των δύο κυκλωμάτων μνήμης στον εγκέφαλο μέσω της μελέτης αμνησιακών ασθενών, εντούτοις νεότερες νευροεπιστημονικές έρευνες έδειξαν ότι μάλλον υπάρχει επικάλυψη των δύο κυκλωμάτων. Άλλωστε, αν θυμηθείς ότι χθες το πρωί είδες στο χωράφι μια οχιά, πρέπει να γνωρίζεις τι είναι αλλά και πώς είναι η οχιά (σημασιολογική γνώση) (Willingham, 2019).
Ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της επεισοδιακής και σημασιολογικής μνήμης;
Η επεισοδιακή μνήμη κωδικοποιεί αυτόματα τις καθημερινές εμπειρίες, χωρίς δηλαδή συνειδητή προσπάθεια. Παρόλα αυτά για την ανάκλησή τους απαιτείται σκέψη. Επιπλέον, οι αναμνήσεις των καθημερινών επεισοδίων είναι στενά συνδεδεμένες με το περιβάλλον (χώρος και χρόνος) και επηρεάζονται από διάφορα χαρακτηριστικά (νύξεις, υπαινιγμοί, συναίσθημα) που είναι παρόντα τη στιγμή της εμπειρίας. Πολλές φορές για να ξαναθυμηθούμε ένα επεισόδιο πρέπει να υπάρξει ένα ή περισσότερα σήματα (cues) που φέρνουν στην επιφάνεια την παλαιότερη εμπειρία, ενώ παρεμφερείς εμπειρίες γρήγορα ξεχνιούνται λόγω των αλληλεπιδράσεων μεταξύ τους (είναι εύκολο να θυμηθούμε τι φαγητό είχαμε χθες, αλλά πιο δύσκολο να θυμηθούμε τι φαγητό είχαμε πριν μια βδομάδα ή ένα μήνα). Τέλος, η επεισοδιακή μνήμη είναι επιρρεπής σε σφάλματα όταν ανακαλούνται παλαιότερα επεισόδια. Αυτό συμβαίνει διότι κάθε φορά που ανακαλείται μια επεισοδιακή ανάμνηση αναπλάθεται από τον εγκέφαλο, οπότε είναι πιθανό να παρεισφρήσουν και άλλες παρεμφερείς αναμνήσεις που δεν είχαν σχέση με τη συγκεκριμένη εμπειρία, ιδιαίτερα μάλιστα αν τα σήματα που φέρνουν στην επιφάνεια τις αναμνήσεις αυτές είναι παρόμοια με την προς ανάκληση εμπειρία.
Η σημασιολογική μνήμη είναι πολύ πιο αργή από την επεισοδιακή μνήμη όσον αφορά την αποθήκευση των πληροφοριών, ενώ απαιτείται προσπάθεια και επένδυση χρόνου για να ενσωματωθούν πληροφορίες σε αυτή. Η συχνή επανάληψη και γενικότερα η μελέτη είναι ιδιαίτερα σημαντικές διαδικασίες. Αυτό το είδος μνήμης εμπλέκεται έντονα όταν ένας μαθητής μελετά ένα μαθησιακό αντικείμενο. Οι γνώσεις που αποθηκεύονται στη σημασιολογική μνήμη μαζί με τη διαδικαστική και την πλαισιοθετημένη γνώση αποτελούν τους πυλώνες για αποδοτική και αποτελεσματική μάθηση.
Ποιο είναι το πρόβλημα με τα δύο είδη μνήμης στο εκπαιδευτικό πλαίσιο;
Επειδή η επεισοδιακή μνήμη είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με το περιβάλλον της μάθησης, δηλαδή με το χώρο και το χρόνο που αυτή συμβαίνει, αν ο μαθητής βρεθεί σε διαφορετικό τόπο και χρόνο και η μάθηση στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικά στην επεισοδιακή μνήμη, τότε είναι πιθανό να αποτύχει να ανακαλέσει αυτά που έμαθε στο διαφορετικό, αρχικό περιβάλλον. Τέτοιες περιπτώσεις προκύπτουν όταν οι μαθητές αλλάζουν βαθμίδα (π.χ. από το Δημοτικό στο Γυμνάσιο) ή όταν ο μαθητής αλλάξει στο μέσο της χρονιάς τάξη, συμμαθητές και δάσκαλο και βρεθεί σε ένα εντελώς διαφορετικό περιβάλλον. Με άλλα λόγια η επεισοδιακή μνήμη είναι μη ευέλικτη και δεν προσφέρεται για μεταφορά και εφαρμογή της γνώσης σε νέες καταστάσεις.
Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στα αρχικά στάδια της μάθησης ενός συγκεκριμένου αντικειμένου. Ο μαθητής στηρίζεται στις νύξεις του καθηγητή, καθώς θυμάται πρόσφατα σήματα (cues) από τη διδασκαλία. Λύνοντας τις ασκήσεις του στηριζόμενος σε αυτά, δε σημαίνει ότι έχει φτάσει στα επιθυμητά επίπεδα μάθησης, αφού τα συγκεκριμένα σήματα δεν θα υπάρχουν σε ένα διαφορετικό περιβάλλον, ενώ ακόμη και αυτά θα ξεχαστούν μετά από λίγο καιρό.
Για το λόγο αυτό, ενώ μπορεί να βλέπουμε έναν μαθητή να σηκώνει το χέρι του και να απαντά σωστά στις ερωτήσεις μας όταν παρουσιάζουμε κάτι καινούργιο στην τάξη, το γεγονός ότι απαντά σωστά δε σημαίνει ότι έμαθε αυτά που πρέπει να μάθει. Αυτή είναι μια συχνή παρανόηση των καθηγητών και των δασκάλων, να θεωρούν δηλαδή εξασφαλισμένη τη γνώση που έχει αποκτήσει αυτός ο μαθητής που σηκώνει το χέρι του και απαντάει σωστά, κάτι που οδηγεί σε απογοήτευση όταν μετά από λίγο καιρό ο συγκεκριμένος μαθητής αποτυγχάνει σε ένα διαγώνισμα μεγαλύτερης ύλης, στο τέλος για παράδειγμα του τριμήνου. Για το θέμα αυτό έχω γράψει και παλαιότερα εδώ, αναφέροντας τη διαφορά μεταξύ της απόδοσης και μάθησης.
Στο μήκος κύματος της ίδιας παρανόησης στηρίζεται και η άποψη ότι μέσα από εντυπωσιακές διδασκαλίες ο μαθητής μαθαίνει πιο εύκολα και πιο αποδοτικά. Παρόλο που μια εντυπωσιακή διδασκαλία παρακινεί με έντονο τρόπο το μαθητή να προσέξει την ώρα του μαθήματος, πιθανά η προσοχή του να μην εστιάζει στις έννοιες που πρέπει να μάθει μέσα από τη συγκεκριμένη διδασκαλία αλλά να εστιάζει στην ικανότητα του καθηγητή να παρουσιάζει εντυπωσιακά το μάθημα («…ρε συ είδες πώς πέταξε την υδρόγειο στον αέρα και την ξανάπιασε;»). Αυτό φυσικά δε σημαίνει ότι η διδασκαλία μας δεν πρέπει να περιλαμβάνει εντυπωσιακά στοιχεία για την επικέντρωση της προσοχής του μαθητή, απλά θα πρέπει αυτά τα στοιχεία να στοχεύουν όχι απλά στον εντυπωσιασμό, αλλά στο να παρακινήσουν το μαθητή να σκεφτεί βαθιά πάνω στις έννοιες που πρέπει να μάθει.
Συμπεράσματα
Η μάθηση δεν είναι εύκολη υπόθεση. Θέλει ΚΑΙ κόπο ΚΑΙ τρόπο. Πολλές φορές παρασυρόμαστε από την απόδοση των μαθητών μας και θεωρούμε εξασφαλισμένη τη γνώση τους όταν μπορούν να απαντούν σωστά στο αντικείμενο που διδάσκουμε, ειδικά την ώρα που τους εκθέτουμε σε νέες έννοιες. Δυστυχώς τις περισσότερες φορές αυτό αποτελεί παρανόηση. Η καλή απόδοση ενός μαθητή όταν αυτή στηρίζεται στην επεισοδιακή μνήμη δεν αποτελεί εχέγγυο μάθησης. Χρειάζεται χρόνος, συνεχής επανάληψη και περιοδική αναμόχλευση των εννοιών από το δάσκαλο – καθηγητή μέσα από στοχευμένες διδασκαλίες ώστε να εδραιωθούν οι σημαντικές έννοιες στη σημασιολογική μνήμη. Δηλαδή οι γνώσεις πρέπει να γίνουν ανεξάρτητες από τον τόπο και το χρόνο μάθησης για να μπορούν να εφαρμοστούν πιο εύκολα σε ποικίλες, διαφορετικές καταστάσεις από αυτή της αρχικής μάθησης. Τότε και μόνο τότε μπορούμε να μιλάμε για πραγματική μάθηση.
Aναφορές
- Lieberman, D. (2012). Human Learning and Memory (1st ed.). Cambridge University Press.
- Willingham, D. T. (2019). Cognition : the thinking animal. Upper Saddle River NJ US Prentice Hall Inc.
Παράθεση: Επεισοδιακή και σημασιολογική μνήμη – Γιατί μας ενδιαφέρει; | Υλικό Φυσικής - Χημείας
Εξαιρετικο αρθρο Γιώργο. Πως αναφερονται αυτες οι 2 μνήμες στην αγγλική βιβλιογραφία για να ανατρέξω περισσότερο η έχεις καποιο σχετικό βιβλίο με παραδέιγματα να μας συστήσεις; Και πάλι ευχαριστούμε!
Σε ευχαριστώ πολύ Γιώτα :-). Αναφέρονται ως episodic και semantic memory στην αγγλική βιβλιογραφία και ως επεισοδιακή (ή επεισοδική ή μνήμη επεισοδίων) και σημασιολογική μνήμη αντίστοιχα στην ελληνική βιβλιογραφία. Οποιοδήποτε σύγχρονο βιβλίο γνωστικής ψυχολογίας κάνει εκτενή αναφορά, χωρίς όμως να αναφέρεται ειδικά στην εκπαίδευση.
Όπως αναφέρω και στο άρθρο, χρειάζεται αρκετός χρόνος και προσπάθεια για να ενσωματωθούν οι έννοιες στη σημασιολογική μνήμη, δηλαδή τη μνήμη που απαιτείται όταν λύνουμε προβλήματα και όταν χρησιμοποιούμε κριτική σκέψη. Στα αρχικά στάδια της μάθησης ο μαθητής στηρίζεται έντονα στη μνήμη επεισοδίων και στα σήματα (cues) που λαμβάνει από το περιβάλλον στη διάρκεια της συγκεκριμένης μάθησης. Ο μαθητής φαίνεται ότι έχει μάθει, γιατί πιθανά έχει κατανοήσει, αλλά ακόμη στηρίζεται στην επεισοδιακή του μνήμη. Αν αυτό ληφθεί από τον καθηγητή ή και τον μαθητή ως εδραίωση της μάθησης, τότε σταματά η προσπάθεια (και από τον καθηγητή και από το μαθητή) να περάσουν πολλά από αυτά που έμαθε στη σημασιολογική μνήμη, οπότε το αποτέλεσμα είναι μάθηση που δε διαρκεί (ο μαθητής ξεχνάει).